تولد و دوران تحصیل در زنجان :
معظم له در سال ۱۳۰۰ هجری شمسی مطابق با ۱۳۴۰ هجری قمری در شهر زنجان و در بیت علم و فقاهت دیده به جهان گشودند و تحت تربیت والد بزرگوارشان حضرت آیه الله العظمی آقا میرزا محمود حسینی- امام زنجانی- (قدس سره) مدارج علمی را طی کردند. همزمان به تحصیلات کلاسیک و فراگیری زبان فرانسه نزد استاد میرزا مهدی خان وزیری پرداختند.قبل از تشکیل حوزه علمیه قم بوسیله مرحوم آیه الله العظمی حائری (رض) حوزه های بلاد ایران فعــال بوده ، بــویژه حوزه علمیه زنجــان در منطقه از موقعــیت ویژه ای برخوردار بوده است و بزرگانی در آن حوزه تربیت یافته اند از شمار ایشان میتوان از آیه الله سید یونس اردبیلی (قدس سره) و مرحوم آیه الله فاضل لنکرانی - پدر مرجع فقید - و مرحوم آیه الله العظمی سید ابوالحسن رفیعی قزوینی نام برد که هرکدام از این بزرگان در فقه و اصول و فلسفه از حوزه علمیه زنجان استفاده کرده اند.
ایشان دوران مقدمات ، سطح و مقداری از درس خارج را در حوزه زنجان گذرانده اند که به ترتیب به اساتید آن اشاره میشود.
در دوره ادبیات؛
۱- حاج سید رضا جوقینی (جامع المقدمات) ۲- سید عبد الصمد غزالی (سیوطی ) ۳- حاج شیخ مختار لنکرانی (مغنی) ۴- حاج شیخ یحیی مدرسی (مطول).
در دوره سطح ؛
۱- حاج شیخ علی رفاه (شرح لمعه)۲-آیه الله حاج سید احمد مجتهدی زنجانی عموی بزرگوارشان - (قوانیـــــن الاصول) ۳- آیه الله شیخ حسین دین محمّــدی (رسائل و مکاسب) ۴-آیه الله حاج شیخ عبدالکریم خوئینی (کفایه).
در دوره فلسفه و منطق ؛
۱- سید مجتبی موسوی انگورانی (منطق) ۲- آیه الله العظمی حاج میرزا محمود حسینی زنجانی - والد معظم له - (منظومه و اسفار در فلسفه)
در دوره خارج ؛
خارج اصول مرحوم آیه الله والد از متن کتاب فوائد الاصول اثر مرحوم محقق نائینی (رض)تدریس می شد که ایشان به همراه مرحوم استاد رضا روزبه یک دوره کامل اصول را در این درس شرکت می فرمودند.
و اما متن خارج فقه ؛کتاب ریاض المسائل بودکه در محضر والد فقید شان تلّمذ می نمودند.
از آنجا که ایشان بسیار مورد علاقه والد معظم شان بودند، می فرمودند هر وقت به جهت ادامه تحصیل در قم یا نجف استجازه می کردم ، چندان تمایل نشان نمی دادند. تا اینکه مسئله ممنوعیت عمامه پیش می آید، لذا در باطن متوسل می شوند که خدای متعال قلب والد شان را متمایل به این مسافرت نماید ، تا اینکه نسبت به عمامه ایشان از طرف نظمیه (شهربانی) آن وقت ممانعت ایجاد می شود و یک روز نیز در نظمیه آن زمان ایشان را تحت الحفظ قرار داده و همین حادثه انگیزه رضایت والد شان در مهاجرت به قم می شود.
مهاجرت به حوزه علمیه قم :
پس از ورود به قم به درس خارج مرحوم آیه الله العظمی حجت (قدس سره) در فقه و اصول حاضر می شوند. از اول اصول تا اواخر استصحاب و در فقه از اول خیار مجلس تا آخر خیارات و یک دوره صلاه که حدود سیزده سال طول می کشد.
پس از گذشت چند سال از ورود ایشان حضرت آیه العظمی بروجردی (اعلی الله مقامه) در قم اقامت می کنند و درس شروع می فرمایند، آیه الله زنجانی در دروس معظم له شرکت می کنند، در اصول از ابتدا تا اواسط ظن و در فقه کتاب اجاره و بخش اعظم صلاه را استفاده می کنند. و نیز در درس اصول حضرت آیه الله العظمی صدر یک دوره حاضر می شوند. و از محضر آیه الله العظمی آقای حاج سید احمد خوانساری (قدس سره) خارج مباحث الفاظ مقالات را استفاده کرده اند. جریان شروع درس نزد ایشان را چنین بیان می کنند: مرحوم والد به جهت زیارت به قم مشرف شدند و تمام مراجع و بزرگان به دیدن ایشان آمدند و از جمله مرحوم آیه الله حاج سید احمد خوانساری پس از رفتن ایشان به من فرمودند: آیا از محضر ایشان استفاده می کنی؟ در پاسخ گفتم: ایشان منزوی هستند و ارتباط چندانی با حوزه ندارند. در جواب گفتند در موقع بازدید از ایشان تقاضا می کنم و حتماً باید از وجود ایشان استفاده شود. به هنگام بازدید والد مسئله درس را طرح فرمودند، آیه الله خوانساری با تواضع فرمودند آقای حجت هستند و نیازی به من نیست ولی حضرت والد فرمودند باید از محضرتان استفاده کند، با اصرار ایشان پذیرفتند و از اول مقالات درس را شروع فرمودند. در ابتدای درس من بودم و برادرزاده خودشان مرحوم سید فضل الله
و من تا پایان مباحث الفاظ بودم بعد شنیدم که درادامه بحث مرحوم آیه الله حاج شیخ مرتضی حائری (ره) در درس ایشان شرکت می فرموده است.
یکی از ویژگی بحث ایشان قدرت و تسلط بر نقض بود که نوعاً مطالب استاد و یا دیگران را نقض می کردند، و همین نکته در جامع المدارک ایشان مشهود است.
کتاب اسفار را یک دوره به جز مباحث جواهر و اعراض در محضر آیه الله العظمی امام خمینی قدس سره خوانده اند. در یکی از سفرها والد معظم له،از امام خمینی (اعلی الله مقامه) درباره ایشان سؤال می کنند ،امام می فرمایند:« ایشان بسیار خوش فهم و خوش قریحه هستند».
وقتی که ایشان به درس امام خمینی (قدس سره) می رفتند ابتدا امام از منظومه تدریس و سپس از اسفار فرمودند و از ابتدای اسفار جمعی هم در حوزه درس معظم له شرکت می کردند از جمله آیه الله سید رضا صدر و آیه الله مهدی حائری و آیه الله فکور و مرحوم شیخ عبدالجواد اصفهانی.
در سال ۱۳۲۵ علامه طباطبائی (رض) از که علامه وارد قم می شوند مرحوم والد هم در قم مشرف بوده اند، به من فرمودند که آقای قاضی تشریف آورده اند ( درآن زمان علامه به شهرت خانواده ای «قاضی» معروف بودند) و حتماً از محضر ایشان استفاده کنید بسیار مغتنم است.
بلافاصله به محضر ایشان رفته و تقاضای درس کردم، در جواب فرمودند هنوز کتابهای من از تبریز نیامده ، بنده کتاب خود را در اختیار استاد گذارده و اولین درس اسفار استاد در قم با شرکت مرحوم حاج شیخ جواد خندق آبادی و عالم بزرگوار حاج شیخ علی اصغر کرباسچیان و بنده شروع می شود، دوره اسفار در نزد علامه به جز مبحث معاد خوانده می شود و در اواخر دوره مرحوم آیه الله شهید مطهری رضوان الله علیه و آیه الله منتظری به درس اسفار لاحق می شوند. هم اکنون همان اسفار با حواشی زیبای علامه با خط خودشان موجود است.”
حضرت آیت الله العظمی زنجانی نیز از محضر آیه الله حاج شیخ مهدی مازندرانی که از علمای بزرگ قم ولی گمنام، مقدار زیادی از اسفار را استفاده کرده اند. پس بدینسان معظم له یکدوره از امام خمینی و یکدوره از علامه طباطبائی و نصف دوره از حاج شیخ مهدی مازندرانی کتاب اسفار را خوانده اند.
پس از فراگیری از خرمن پر فیض این استوانه های علم و تقوی ، برای استفاده بیشتر عزم نجف می کنند و با استاد بزرگوار علامه طباطبائی مشورت می کنند، علامه می فرمایند در شرایط کنونی سفر شما به نجف تحصیل حاصل است .
علامه طباطبایی (قدس سره) به معظم له بسیار علاقه و در مواقع مختلف مقام علمی ایشان را بیان می فرمودند، در مصاحبه تلویزیونی آن حضرت که در اواخر عمر شریفشان انجام شد، هنگامی که خبرنگار سؤال کرد،که از شاگردان برجسته شما نام ببرید ، در پاسخ پس از شهید مطهری از ایشان به عنوان حاج سید عزالدین امام یاد فرمودند. مرحوم حجه السلام و المسلمین آقای حاج شیخ عبدالحمید قائمی طاب ثراه که از فضلاء و علمای بنام زنجان بودند، نقل فرمودند که پس از انقلاب من در محضر علامه طباطبایی بودم به مناسبتی مسائل زنجان مطرح شد، علامه چنین فرمودند:
« مقام علمی حاج سید عزالدین برای مردم مجهول است، ایشان بسیار زحمت کشیده و دارای مراتب عالی علمی هستند».
معظم له می فرمایند در مدت اقامت قم با دو نفر هم بحث بودیم : اولی شهید آیه الله مطهری و دیگری آیه الله حاج آقا عبدالحسین حائری حفظه اله که از نوادگان دختری آیه الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری و سرشار از ذوق و استعداد فوق العاده بود می فرمودند: که ایشان قبل از بلوغ مجتهد بودند و مدت بسیاری درس مرحوم آیه الله بروجردی و آیه الله حجت و معقول را با ایشان مباحثه می کرده اند.
از خاطرات دوران قم، گرفتاری ایشان به مرض حصبه است. می فرمودند: آن زمان مبتلا به حصبه شدم و دارو های جدید امروزی آن زمان کشف نشده بود و کسی مبتلا می شد با سختی و مدتی طول می کشیده تا بهبودی حاصل شود. در ایام گرفتاری مرض دو نفر از بزرگان بسیار مرا مورد تفقد قرار دادند:
اول مرحوم امام خمینی رضوان الله علیه بود که هر روز به منزل تشریف می آوردند تا اینکه حال من بدتر می شود با تاکید معظم له مرا به بیمارستان سهامیه که آن زمان در کنار بیمارستان فاطمی بود منتقل می کنند. و در منزل هم وضع رخت خواب چندان مرتب نبود دستور دادند از منزل خودشان رخت خواب مناسب آوردند.
دوم مرحوم آیه الله حاج سید احمد زنجانی بودند که در آن ایام بسیار لطف و محبت می فرمودند. پس از بهبودی به من فرمودند: در روزهایی که حال شما خوب نبود و شما در حال اغما بودید مرتباً می گفتید عبدالرحیم قصیر، آن بزرگوار فرمودند: من فکر کردم تکرار این نام رازی دارد، شبانه کتاب عروه الوثقی را نگاه کردم دیدم نمازی برای قضاء حوائج از عبدالرحیم قصیر نقل فرموده، همان شب غسل کردم و آن نماز را خواندم و فردای آن روز حال شما رو به بهبودی می گذارد.
تحصیل در نجف اشرف :
حضرت آیه الله العظمی زنجانی پس از سالها تحصیل و تدریس در حوزه علمیه قم به نجف اشرف عزیمت کردند و ماه ها در دروس آیات عظام سید عبد الهادی شیرازی و سید ابوالقاسم خوئی (رضوان الله علیهم) و خصوصاً سید محسن حکیم شرکت می جستند در حالیکه خود از مجتهدین مطرح حوزه علمیه بودند و مرحوم آیه الله العظمی حکیم به ایشان توجه و احترام داشتند تا اینکه در پی بیماری والد معظم حسب الامر آن مرحوم به ایران - زنجان- مراجعت میفرمایند .
بازگشت به زنجان وتصدی امور شرعی :
پس از رحلت حضرت آیه الله العظمی آقا میرزا محمود حسینی زنجانی ( قدس سره) والد معظم شان در سال ۱۳۳۵ به جهت اداره مسجد جامع که به مسجد و مدرسه سید معروف است ، در زنجان مستقر شدند. و در آن مسجد ، نماز جماعت و جمعه را اقامه می فرمودند.
لازم به ذکر است در زنجان نماز جمعه بوسیله اجداد بزرگوار شان اقامه می شده است و این منصب در اولاد و احفاد آن بزرگوار بوده تا زمان رضاخان که مرحوم آیه الله آقا میرزا محمود حسینی زنجانی (قدس سره) قطع نظر از اراده ی حکومت نماز جمعه را می خوانده اند کما اینکه معظم له در مجلس مؤسسان راجع به تغییر سلطنت از قاجار به پهلوی جلسه را ترک نموده و رای نداده بودند. و نیز خلف معظم له هم بر اساس منصب خانوادگی علاوه بر اقامه جماعت، نماز جمعه را تا وقتی که در زنجان بودند اقامه می کردند.
همچنین حوزه درس خارج ایشان بطور مرتب در زنجان دایر بوده و محور بحث فقه کتاب «وسیله النجاه» مرحوم آیه الله العظمی اصفـــــهانی (ر.ض) بوده و به همین مناسبت غالب ابواب وسیله النجاه را تعلیقه دارند. ونیزکتابخانه ای در مرکز شهر بنام «کتابخانه حسینی» تاسیس نموده که هم اکنون یکی از کتابخانه های فعال شهر می باشد.
فعالیت های سیاسی و اجتماعی در زنجان و مشهد :
در ۱۷ خرداد سال ۱۳۴۲، در پی نهضت ، امام راحل عظیم الشان (اعلی الله مقامه) بر علیه رژیم پهلوی سخنرانی نموده و دستگیر می شوند و به همراه علمـــــــای مبارز از جمله استاد شهید مطهری و شهید هاشمی نژاد و حضرت آیه الله مکارم شیرازی (دامت برکاته) و مرحوم آقای محمد تقی فلسفی ( رحمه الله علیه) بمدت ۴۵ روز در زندان بودند . پس از آزادی از زندان در مسائل سیاسی اجتماعی فعّالیت داشتند. در سال ۱۳۵۰ که شاه مخلوع از اوپک مراجعت می کند معظم له در پی ایراد سخنرانی شدید الحنی علیه شاه به واسطه منوچهر آزمون رئیس اوقاف وقت مجبور به ترک زنجان می شوند و از آن تاریخ در جوار مزجع منوّر حضرت ثامن الحجج (ع) اقامت نموده و در حوزه علمیه مشهد مقدس به دروس خارج فقه و اصول و تفسیر اشتغال می ورزند.
در ایام نزدیک به پیروزی انقلاب از اوائل سال ۱۳۵۷ در طول مدت اقامت در مشهد نیز به مبارزات خود ادامه داده به همراه و با همکاری نزدیک و صمیمانه با علمای اعلام مشهد در حوادث و وقایع مختلف بر علیه رژیم نامشروع ستمشاهی اعلام مواضع می فرمودند.
در این میان ذکر بعضی از اهم فعالیت های معظم له در مبارزه با رژیم سفّاک پهلوی لازم به نظر می رسد.
۱- در تاریخ ۲۶ تیرماه سال ۱۳۵۷ که مقارن بود با اواسط شعبان ۱۳۹۸ معظم له طی اعلامیه ای به همراه ارکان وقت حوزه علمیه مشهد حضرات آیات عظام میرزا جواد آقا تهـــرانی – میرزا حســـنعلی مروارید – میرزا علی فلســفی – سید کاظم مرعـشی – موسوی شاهرودی – ابوالحسن شـــیرازی – علم الهدی سبزواری – محمد مهدی نوغـانی – محمد رضا مدرسی (رحمهم الله ) با توجه به کشتار بی رحمانه مردم مظلوم و بی دفاع شهرهای مختلف ،خصوصاّ قم توسط رژیم پهلوی جشن و سرور ایام نیمه شعبان را تحریم می نمایند .
۲- در ششم مهرماه ۱۳۵۷ به جهت محاصره بیت مرحوم آیه الله سوی دولت عراق ایشان و حضرات علمای سابق الذکر با مرتبط دانستن این اقدامات دولت عراق با منویات رژیم پهلوی دولتین ایران و عراق را به اقدامات شدید انقلابی تهدید کردند.
۳- در پی هجرت امام (ره) از نجف به پاریس معظم له طی اعلامیه ای - همراه با علمای اعلام مشهد – مراتب اعتراض خود را مطرح کردند
۴- در دو حادثه مهم - شهادت آیه الله مصطفی خمینی (رض) و نیز دهم دی ماه مشهد (شهادت جمع کثیری از مردم حق طلب و شریف مشهد) – ایشان و حضرات آیات فوق عزای عمومی اعلام فرمودند.
در کتاب انقلاب اسلامی مردم مشهد (نوشته ر.ع شاکری) آمده است “امروز ۱۰/۱۱/۱۳۵۷ گروهی از علمای طراز اول مشهد بمنظور اعتراض به ایجاد موانع برای مراجعت امام خمینی به ایران از طرف دولت بختیار، در صحن موزه (صحن امام خمینی ) متحصن شدند ” که در راس ایشان معظم له بودند و نیز پس از مراجعت حضرت امام (رض) آیه الله زنجانی در معیّت مرحوم آیه الله مروارید و مرحوم آیه الله فلسفی و جمعی دیگر به نمایندگی از سوی مبارزین مشهد به ملاقات امام در تهران شتافتند . پس از بازگشت امام به میهن و قبل از پیروزی انقلاب – باتوجه به نیاز انقلابی مردم زنجان – به دستور امام خمینی ، معظم له در میان استقبال باشکوه مردم فهیم زنجان به زنجان مراجعت کردند و مدت ۲ سال مسائل مردم و انقلاب را در منطقه رهبری کردند.تا اینکه در سال ۱۳۵۹ از ترور مرموزی نجات یافتند ، بدین جهت به طور دائم به مشهد مراجعت کردند.
دروس عالی فقه واصول ایشان نوعاً در ابتدا امر در مدرسه سلیمان خان مشهد تشکیل می شد و بعدها به مکتب ایشان ، مکتب امام صادق(ع) واقع در مسجد
امام صادق (ع) منتقل گردید .مسجدی که سال های متمادی شاهد جماعتی با شکوه از اقشار مختلف مردم بویژه دانشجویان و دانشگاهیان ، فرهیختگان و کسبه جهت انجام فرائض دینی و مراسم مذهبی به امامت معظم له بوده . دروس تفسیر و حکمت و عرفان غالباً در بیت ایشان بر پا می شد.
مرحوم استاد محمد کاظم طوسی که از ادباء و اندیشمندان و نیز ازمحشورین ایشان بودند میفرمودند چندین دهه است مطالب عرشی توسط یک فقیه در حوزه مشهد با این سطح عالی طرح ونقد نگردیده بود.
آثار و تالیفات :
از این مرجع عالیقدر تالیفاتی تاکنون چاپ شده
۱/ رساله عملیه
۲/ راه رستگاری در اخلاق
۳/ تفسیر سوره حمد
۴/ شرح زیارت عاشورا
۵/ مناسک حج و ترجمه ی فارسی آن
۶/ شرح خطبه حضرت زهرا (سلام الله علیها)
۷/ زندگی نامه علامه فرزانه شیخ محمد جواد بلاغی
۸ . کتاب مطارحات حول معیار الشرک فی القرآن(به زبان عربی و ترجمه فارسی)
۹ . یکصد و ده سوال (که مشتمل بر ۱۱۰ عدد از استفتائاتی است که از معظم له پرسیده شده)
۱۰/ مقالات فراوان در مجلات مختلف .
و آثار منتشر نشده
۱- تقریرات اصول و فقه مرحوم آیه الله العظمی حجت کوه کمره ای(رض)
۲-تقریرات اصول و فقه مرحوم آیه الله العظمی بروجردی (رحمه الله علیه )
۳- فیض العلیم فی شرح تحفه الحکیم
۴- شرح زیارت آل یاسین
۵- تعلیقه بر وسیله النجاه آیت الله العظمی اصفهانی (قدس سره)
۶- رساله فی حقیقه الایمان